معرفی درخت چنار

چنار ( Platanus) درختی با ارتفاع ۴۰ تا ۵۰ متر می باشد این درخت که بسیار قطور می باشد دارای ظاهر بسیار زیبایی می باشد . چنار دارای تنه ای به رنگ خاکستری مایل به سبز یا سفید بوده و برگ هایش سبزه بدون کرک و پنجه ای می باشد .درخت چنار دو نوع نر و ماده دارد و نوع ماده آن دارای میوه است که در بهار می رسد . چنار در اکثر استان و شهر های های ایران چون زاگرس بختیاری ، سردشت ، کجور ، هراز ، رودبار ، خوی ، همدان ، هرسین ، شهبازان ،‌سپید دشت ، گتوند ، شیراز ، کازرون ، کرمان ، تربت جام می روید . این درخت معمولا در کنار جویبار ها می روید و در پاییز برگ های خود را از دست می دهد . جوهر ، صنار ، عیثام ، دلب ، چنال وراس و دلبا از دیگر نام های درخت چنار است.

اگر به تنه‌ی درخت چنار دست بکشی متوجه می‌شوی که بعضی قسمت‌های آن نرم و بعضی از قسمت‌هایش زبر است. به‌علت وجود ماده‌ای به‌نام «رتیدوم» هرسال مقداری از پوست چنار از درخت جدا می‌شود.

قسمت‌های نرمِ تنه، پوست زیرین و تازه‌ي درخت است و قسمت‌های زبر، همان پوست قدیمی‌ است که شبیه گِل ترک خورده است.

گفته مي‌شود كه در قدیم این درخت نماد سلطنت به‌شمار مي‌آمده و نقل است كه پادشاهان هخامنشی چنار زريني را توی اتاق خوابشان می‌گذاشتند.

در زبان درختی، فهمیدن لهجه‌ي برگی از لهجه‌ی تنه‌ای آسان‌تر است. البته برگ بعضی از درخت‌ها مثل چنار، فقط هفت، هشت‌ ماه از سال حرف می‌زند.

از شروع بهار تا اواسط پاییز. برگ‌ها در مدت حیات، مشغول فتوسنتز، تنفس و به‌طور کلی مشغول تصفیه‌ی هوا هستند. آن‌ها آن‌قدر کار می‌کنند و حرف می‌زنند که دست آخر از ساقه غش می‌کنند روی زمین!

«گرد، پشمالو، قهوه‌ای» نه، اصلاً درباره‌ي یک جوجه‌تیغی با تیغ‌های نرم صحبت نمی‌کنم! این‌ها مشخصات میوه‌ی چنارند که در اواخر پاییز می‌رسند. میوه‌ها با دم بلندی از شاخه آویزان می‌شوند.

درباره‌ي قدیمی‌ترین چنار جهان  و ايران هم گفته‌هاي متنوعي هست؛ يكي، از چناري با عمر بيش از 1150سال در روستایی در خراسان شمالی سخن مي‌گويد كه  قد آن حدود 21 متر است و روايتي ديگر از چناري 1700 ساله در آذربايجان‌شرقي نام مي‌برد.

چنار فقط اسم یک درخت نیست. این درخت آن‌قدر با زندگی مردم عجین شده است که بعضی‌ها اسم محل زندگی‌شان را چنار گذاشته‌اند. مثلاً در استان‌های اصفهان، فارس، همدان، لرستان و… روستاهایی به‌ نام چنار وجود دارد.

چنار درختی است یک پایه با گلهای تک جنس و شبیه هم که بر روی گل آذین های فشرده کروی شکل قرار دارند. زمان گل دهی آن در ماه های فروردین و خرداد است. لقاح آن نیز به دو صورت خودگشن Autogame و هم دگرگشن Heterogame انجام می شود.

میوه چنار پس از تلقیح گل های ماده به شکل کوزه های کوچک و سبز رنگی روی نهنجی کروی شکل ظاهر می شود. پس از مدتی میوه ها به فندقه های خشک و مرکب تبدیل و در همان سال می رسند.

میوه چنار دانه ای دو لپه ای دارد که در داخل فندقه قرار گرفته است. اگر میوه ها (فندقه ها) در محیط مناسبی از نظر شرایط خاک و رطوبت پراکنده شوند، در زمانی کمتر از 10 روز رشد کرده و خود را نمایان می سازد. با این وجود قوه ی نامیه بذر چنار بسیار کم است و اگر بذر کهنه شود، ممکن است رشد نکنند.

شرایط زیستگاهی درخت چنار

خاک چنار به علت داشتن ریشه های قوی و عمیق، در خاک های نسبتا ریز بافت، عمیق آبرفتی با رطوبت متعادل و زهکشی خوب رشد می کند. در خاک های کم عمق، سنگلاخی یا قلوه سنگی، متراکم یا درشت بافت و آهکی رشد آن محدود می شود و قبل از فصل پاییز خزان می کند و تجمع زیاد آب در خاک، ریشه ها را خفه می کند. بنابر این از کاشت این درخت در خاک هایی با زهکشی نامناسب باید خودداری نمود.

تهویه نامناسب خاک ریشه درختان را در مقابل حمله ی آفات و بیماری ها حساس می کند. از طرف دیگر، تهویه نامناسب حساسیت گیاه را در برابر آسیب های ناشی از اوزون کاهش می دهد و دلیل احتمالی آن را بسته شدن روزنه ها ذکر کرده اند.

برای جلوگیری از این پیشامدها توصیه می شود که دور طوقه درخت چنار را با آسفالت و سیمان و بتون نپوشانند و هنگام کاشت نهال جوان نیز باید به این نکته توجه نمود که چال درخت کاری دست کم وسیعتر و عمیق تر باشد و با خاک قابل نفوذ پر شود. همچنین لازم به ذکر است که برای تهویه بهتر ریشه درخت و در عین حال تمیز نگه داشتن جوی های کنار خیابان، می توان آن ها را به وسیله ی آجرهای دور از هم مفرش کرد.

به منظور تهیه و جلوگیری از فشرده شدن خاک، لازم است هرساله پای درخت هایی که در معابر و خیابان ها کاشته شده اند، بیل بزنند و برای اصلاح خاک از کود حیوانی استفاده کنند.

انواع درخت چنار

چنار آمریکایی

چنار آمریکایی (با نام علمی: Platanus occidentalis) نام یک گونه از سرده چنار است. درختی است به بلندی 40 – 35 متر، با تاجی گسترده و پوستی که بعدها بصورت فلس‌هایی کوچک و در بخشهای بالایی تنه بصورت ورقه‌هایی جدا می‌شوند. رنگ پوست آن مانند گونه‌ی اروپایی قابل توجه نمی‌باشد. برگ‌های خزان‌کننده‌ی آن سه لوپه‌، و به ندرت پنج لوپه می‌باشند. در سطح رو سبز و در سطح زیر در محل رگبرگ‌ها کرک‌دار هستند. میوه‌ی کروی آن کرکدار نیست.

چنار آمریکایی بومی شرق آمریکا از مرز کانادا تا تگزاس و فلوریدا می‌باشد. در اروپا از سال ۱۶۴۰ کاشته شده است. ولی در بخش مرکزی اروپا تقریبا ۳۰۰ سال بعد رویش پیدا نمود. (به عنوان مثال در پارک پروهونیس نزدیک پراگ در بوهمیا در سال ۱۹۲۳). این گونه خیلی سریع سازش می‌یابد و بطور مرتب میوه می‌دهد. بیشتر درختان چناری که در باغات اروپای مرکزی رویش می‌یابند از گونه‌ی هیسپانیکا می‌باشند، البته این یک عقیده‌ی عمومی و متداول نیست.

چنار اروپایی

چنار اروپایی درخت بزرگ و بلندی است که تا ۴۵ متر ارتفاع دارد و تاج آن بلند و پهن که ممکن است برخی اوقات به قطر ۳۰ متر برسد. پوست آن در ابتدا صاف، بعدها در قاعده‌ی تنه فلسی شکل و در بخش بالاتر بصورت لایه‌لایه و با رنگ‌های متنوع زرد- سبز، خاکستری-آبی-سفید و قهوه‌ای می‌باشد. برگ‌ها خزان‌کننده، متناوب، با دمبرگ بلند و با طول ۲۵- ۱۵ سانتیمتر، در سطح رو براق، و در سطحزیر فقط در محل رگبرگ‌ها کرکدار هستند. درخت یکپایه، گلها تک‌جنس، منظم، کوچک، و به صورت گل‌آذین کروی فشرده و سر مانند نر و یا ماده می‌باشند.

میوه به شکل فندقه‌های کوچک و به صورت کروی و گویچه‌مانند بر روی پا یا یک طویل واقع شده‌اند و هر یک منتهی به خامه‌ای بلند که به آنها منظره‌ای کرک‌دار را می‌دهد. هر فندقه حلقه‌ای از کرکهای تار مانند و زبر در قاعده دارند که زمان رسیدن میوه می‌ریزند و اگر به چشم کسی فرو روند ممکن است باعث حساسیت و ورم ملتحمه شود. خاستگاه اصلی این گونه مشخص نیست و به نظر می‌رسد که یک هیبرید باشد که در انگلستان در حدود سال ۱۶۵۰ در نتیجه‌ی لقاح طبیعی بین چنار آمریکایی و آسیایی به وجود آمده است.

چنار شرقی

چنار شرقی یا آسیایی کوچکترین چنار است که در حدود ۲۵ متر بلندی دارد و دارای یک تنه‌ی کوتاه، تاجی گسترده و پوستی رنگارنگ و متنوع می‌باشد که به‌صورت ورقه‌های نازکی جدا می‌شود. برگ های خزان‌کننده آن سه‌گوش و در قاعده گوه‌ای شکل و در سطح زیرین کرک‌دار می‌باشند. میوه به طور مشخص کرکدار است. این درخت بومی جنوب شرقی اروپا و آسیای غربی می‌باشد و از سال حدود ۱۵۵۰ کاشته شده است؛ ولی در اروپای مرکزی از اوایل قرن بیستم مورد کشت قرار گرفته است. این درخت به محیط خیلی گرم نیاز دارد.

برخی آفات و بیماری های مهم درخت چنار

زنجرک چنار : این حشره با فرو بردن خرطوم خود به داخل پارانشیم برگ و مکیدن شیره گیاهی و نیز ترشح بزاق دهان که کلروفیل سلولهای اطراف محل نفوذ خرطوم را فاسد می کند، مانع از رشد طبیعی گیاه می شود. آثار فعالیت این حشره را می توان در سطح فوقانی برگ به صورت لکه های سبز متمایل به زرد مشاهده کرد.

کرم سفید ریشه چنار: لارو این حشره از پوست، ریشه و قسمت های سطحی چوب تغذیه می کند و جریان شیره نباتی را قطع می کند. در نتیجه درخت بعد از مدتی زرد می شود و در پی آن به علت قطع ریشه ها، به زمین سقوط می کند.

پروانه مینور چنار : این حشره در اوایل بهار تخم های خود را در سطح زیرین برگ های چنار می گذارد. پس از تفریخ تخم ها، لاروها وارد برگ می شوند و پس از تغذیه از برگ لکه های سفید آیینه ای روی برگ ایجاد می کنند.

زردی چنار : یکی از بیماری های فیزیولوژیکی مهم چنار است که ابتدا روی برگ های جوان و سرشاخه ها ایجاد شده و از طرفی رگ برگ ها سبز و پارانشیم زرد است. از بین عوامل مختلف که باعث ایجاد کمبود آهن و کلروز در گیاهان می گردد، یکی قلیایی بودن خاک و زیادی آهک در آن و کمبود مواد آلی و عدم تهویه کافی ریشه ها می باشد و دیگری زیاد بودن مقدار یون بی کربنات در آب آبیاری است که موجب کاهش قابلیت استفاده از آهن در خاک و غیر فعال شدن آن در گیاه می شود.

نحوه تکثیر درخت چنار

1. تکثیر از طریق بذر : چنار را در اوایل بهار در محیط خارج از گلخانه از طریق بذر کشت میکنند. قوه نامیه چنار کم است. بنابراین بلافاصله پس از بذرگیری از درخت ، باید آنرا در بستری از خاک سبک تشکیل شده است بکاریم و پس از یکسال آن را جابه جا نماییم.

2. تکثیر از طریق قلمه : برای آن که یک نهال خوش فرم چنار داشته باشیم، باید از شاخه درختان جوان یا پاجوش ها به عنوان نهال استفاده کنیم، زیرا این قلمه ها از قدرت ریشه زایی زیادی برخوردارند.

شهر اصفهان بزرگترین مرکز تولید قلمه چنار است و کشاورزان این منطقه برای تهیه قلمه از پاجوشهایی که روی کنده درختان قطع شده روئیده اند ، قلمه های مناسبی تهیه میکنند.این روش قلمه گیری بهترین طریقه ازدیاد درخت چنار است. قلمه های تهیه شده را باید قبل از کاشت مدتی در آب قرار داد تا به اندازه کافی رطوبت جذب کنند. چنانچه هنگام کاشت قلمه شرایط جوی یا زمین مورد نظر مناسب نباشد،بهتر است قلمه ها را به صورت دسته دسته و به حالت عمودی و وارونه روی ماسه نرم قرار داده و روی آنها را با ماسه بپوشانیم.

برای سهولت و تسریع ریشه زایی قلمه، بهتر است راس قلمه ها را به صورت افقی و انتهای آنها را به شکل مورب برش دهیم تا قلمه ها سطح بیشتری برای تولید ریشه داشته باشند. از آنجا که بند ها خاصیت ریشه زایی بیشتری دارند بهتر است شاخه ای را که برای تهیه قلمه بکار میبریم ،از زیر بند قطع نماییم.

فاصله مناسب جهت کاشت قلمه ها درزمین مورد نظر 20-15سانتی متر میباشد.به منظور سهولت در انجام عملیات زراعی و وجین علفهای هرز و نیز سهولت در عبور ماشین آلات جهت خارج نمودن نهالها، بهتر است فاصله دو ردیف نهالکاری از یکدیگر حدود 120 سانتی متر باشد.

هر چند زمین بیشتری مورد نیاز خواهد بود اما انجام عملیات ذکر شده با سهولت بیشتری انجام خواهد شد. برای آنکه قلمه ها از نور خورشید بهره بیشتری گیرند، بهتر است جوی ژشته ها را شمالی-جنوبی آماده کنیم. البته در بعضی از نهالستان ها ، جوی ژشته ها به طریق غلام گردش آماده شده اند. ذخیره رطوبت در مدت زمان طولانی و سهولت آبیاری از محسنات این روش است. ولی از معایب عمده این روش آن است که مبارزه با علف های هرز و برداشت نهال از نهالستان به صورت مکانیزه امکان پذیر نیست.

3-تکثیر چنار از طریق خوابانیدن : یکی از روش های ازدیاد چنار خوابانیدن شاخه های جوان است که میتوان این عمل را در بهار و تابستان انجام داد.

هرس کردن درخت چنار

از آنجا که چنار یک درخت شهری ست، باید قبل از کاشت به محل و موقعیت آن توجه کافی مبذول داشت.در پارکها به دلیل آنکه محدودیتی از نظر رشد تاج وجود ندارد، میتوان به درخت اجازه داد تا به حالت طبیعی رشد کند و به حداکثر رشد طبیعی برسد. البته نمی توان گفت که از هرس چنار در پارکها باید صرف نظر کرد ، بلکه بر حسب موقعیت و فاصله کاشت و سلیقه میتوان آن را از حالت تک محوری به چند محوری و تاج گسترده درآورد.

علاوه بر هرس فرم، که از ابتدای پرورش نهال جوان باید انجام گیرد ، لازم است هر ساله از درختان بازدید به عمل آید و شاخه های نابجا،خشک شده، بیمار و یا شاخه هایی که مزاحم عبور و مرور وسایل نقلیه و یا عابرین است ، حذف یا کوتاه گردد. اگر در حذف پاجوش ها غفلت شود مقادیری از غذای مورد نیاز شاخه های اصلی توسط پاجوشها مصرف میشود.

زمان هرس اصلی درخت ، در دوره استراحت و در شرایط تهران در پاییز است. در مناطق سردسیر میتوان بعد از رفع خطر سرمازدگی و قبل از باز شدن جوانه ها هرس را انجام داد. البته پاجوش گیری و هرس سبز باید به حذف ترکه های شاخکهای جنبی محدود شود.